موضوع:تاریخچه سکونت در روستای "کوردکندی(kürd kendi)" و وجه تسمیه آن

البته هدف در اینجا بحث درباره تاریخچه کلی سکونت در جغرافیای کنونی این روستا نمی باشد بلکه هدف بررسی تاریخ سکونت خلقی است که در حال حاضر در این روستا ساکن می باشند . اما مختصرا اشاره می کنم که در این روستا یک تپه تاریخی بنام "دووشان تپه(dovşan tepe) وجود دارد و وجود این تپه در محدوده این روستا نشان می دهد که از لحاظ سکونت اقوام مختلف تورک قدمت چند هزار ساله دارد و با توجه به شواهد و مدارک تاریخی موجود قدمت سکونت در این روستا به دوران حاکمیت مانناها و اورارتوها ی تورک نژاد بر می گردد. و دلیل اینکه این روستا در سده ها و هزاره های مختلف مورد توجه اقوام متعدد برای سکونت قرار گرفته این است که موقعیت شکل گیری جغرافیایی این روستا به گونه ای است که در هنگام بروز سیلابهای عظیم رودخانه بزرگ جیغاتی (cığatı) یا همان آلتین چای (altın çay) به دلیل اختلاف ارتفاعی که در حدود 1-1.5 متر از اطراف خود داشت به صورت جزیره ای در حدود 2-3 کیلومترمربع در می آمد.و حتی در زبان اهالی حاضر نیز قسمت وسیعی از اراضی زراعی این روستا "آدا"( ada) نامیده می شود ودر زبان ترکی به معنی جزیره می باشد. و به این ترتیب از خطر سیلابهای عظیم رودخانه جیغاتی در امان می ماند. و در واقع محل اصلی شکل گیری "دووشان تپه " روی مرکز این "آدا" می باشد.

تاریخ سکونت اهالی کنونی روستای کورد کندی

در حدود 500 سال پیش یعنی در بدو تاسیس سلسله صفوی و در زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی ، تحت تاثیر افکار شیعه گری شاه اسماعیل و رسمی اعلام کردن این مذهب توسط این شخص طایفه "زانلی(zanlı)" یا "زاللی(zallı)" نیز مانند تعدادی از ایلات  یا ساکنین قلمرو امپراطوری عثمانی که در همسایگی قلمرو شاه اسماعیل قرار داشتند ، به مذهب شیعه گرویدند. و به دلیل اینکه داشتن مذهب و عقاید شیعی در امپراطوری عثمانی ممنوع بود،به قلمرو شاه اسماعیل مهاجرت یا فرار نمودند و در منطقه کنونی "خوی(xoy)" سکونت گزیدند.ولی بعد از مدت کوتاهی در حدود 4 سال به دلیل تصرف این منطقه توسط نیروهای عثمانی،مجبور به مهاجرت از این منطقه شدند.و با توجه به اسناد تاریخی موجود تصرف قسمت بزرگی از آذربایجان و به طبع آن خوی در اواخر پاییز یعنی در آذر ماه اتفاق افتاده است  و به این دلیل مهاجرت طایفه زاللی نیز مانند سایر طوایف یا ایلات مقارن با فصل سرما بود،این طوایف بدنبال مکانهایی موسوم به "آران(aran)" برای سکونت موقت و دائمی بودند.

تعریف کلی "آران"

یک کلمه تورکی می باشد و از کلمه "آرا(ara)" به معنی میانه ومعتدل مشتق شده ست و با گذشت زمان به این صورت برای سادگی تلفظ محرف شده است:

araran             arran            aran

و حتی در حال حاضر در آذربایجان شمالی به صورت arran تلفظ می گردد.وکلمه ara به معنی میانه و معتدل و ran پسوند مکان می باشد:

منطقه معتدلAra+ran                             

این اسم از طرف ایلات تورک به جاهایی اطلاق شده که به دلیل هوای نسبتا ملایم و معتدل خود مکان مناسبی برای قیشلاق باشند.البته هوای نسبتا معتدل برای قیشلاق کافی نمی باشد و مناطق قیشلاق حداقل باید دارای مشخصه های زیر باشند.

1-    به حد کافی علف برای چرای گوسفندان داشته باشد.

2-    آب شرب کافی داشته باشد.

3-    درخت کافی جهت سوزاندن برای گرمایش موجود باشد.

4-    به صورت جلگه ای و هموار باشد.

5-    و...

دشت یا جلگه "قوشاچای(goşaçay)" هم اکنون نیز از طرف عشایر دامنه های سهند ومراتع کوههای سلیم خان "سایین قالا( sayın gala )" آران نامیده می شود.چونکه تمام مشخصه های لازم برای یک منطقه آران یا قیشلاق را دارا می باشد.و این جلگه همیشه محل اصلی قیشلاق تعداد زیادی از ایلات دامنه های سهند و سلیم خان سایین قالا بوده است.با این اوصاف طایفه زاللی نیز جهت سکونت خودشان را به این دشت رساندند و در جای کنونی روستا یعنی روی "دووشان تپه" ساکن شدند.

روایت خود اهالی درباره تاریخچه روستا

ریش سفیدان و اکثر اهالی روستا اظهار می کنند که اسم طایفه ما "زاللی" یا "زانلی" می باشد و اجداد ما بعد از خروج از موطن اصلی خود، در منطقه کنونی خوی ساکن شدند و بعد از مدت کوتاهی به دلیل قحطی و شرایط جنگی به وجود آمده مجبور به ترک آنجا شده وبعد در اینجا ساکن شده اند.

وجه تسمیه کلمه "زانلی" یا "زاللی"

در روستا این کلمه را طوری تلفظ می کنند که به نظر می رسد تلفظی بین "زاللی" و "زانلی" دارد.این تغییر به دلیل سادگی تلفظ اتفاق افتاده و در زبان تورکی چنین تغییرات آوایی وجود دارد و طبیعی می باشد. به عنوان مثال مردم روستای "ایسکانلی(iskanlı)" اسم روستایشان را به صورتی شبیه به "ایسکاللی(iskallı)" تلفظ می کنند. و یا اسم "اینانلی" را به صورت "ایناللی" تلفظ می کنند. و اسم زانلی نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد.

در استان آغری ترکیه روستا و منقطقه ای بنام زانلی وجود دارد که بنظر می رسد این روستا بروی ویرانه ها یا متروکه های روستایی بنا شده است که بانی اصلی آن طایفه زاللی بوده است. و تعدادی از اهالی روستای "کورد کندی" معتقدند که نسل آنها منسوب به یک عاشیق(نوازنده ساز قوپوز) بوده است. با این وصف وجه تسمیه اسم زانلی به خوبی معلوم می گردد.

Zan(l)lıàzan+lı

Lı:پسوند منسوبیت می باشد.به عنوان مثال وقتی که می گوییم ایل "حاج علیلو" یعنی اینکه نسل و یا بانی این ایل شخص "حاج علی" می باشد.

Zan:با توجه به روایت اهالی روستای کورد کندی که سینه به سینه به صورت شفاهی به آنها رسیده است می توان اظهار کرد که مصوت اول این کلمه در طول زمان برای ساده شدن تلفظ حذف شده است و در واقع اصل کلمه به صورت ozan بوده است و کلمه ozan هم معنی با کلمه عاشیق می باشد.و شخصی را که با ساز gopuz نوازنگی می کند ozan یا عاشیق می نامند.در نتیجه:

  Zanlı = zallı = ozanlı : طایفه ای که نسل آن منسوب به یک ozan یا عاشیق می باشد.

وجه تسمیه روستای "کورد کندی(kürd kendi)"

این اسم از طرف طایفه زاللی به محلی که در آن ساکن شده اند اطلاق شده است. همانطور که می دانیم بسیاری از اسامی مکان از مشخصه های جغرافیایی همان مکان گرفته شده است ، بر این اساس در مناطق تورک نشین در بعضی از روستاهایی که در دشتها واقع شده اند (به خصوص روستاهای دشت قوشاچای) مقدار زیادی زمینهای بایر و غیر زراعی وجود داشت که تا قبل از کشف پمپ میکانیکی، آبهای جاری به طور طبیعی به آنها نمی رسید. و این گونه زمینها را بر حسب لهجه خودشان : کورد(kürd) ، کوت(küt) ، کوده(küde) ، کورده(kürde) ، کودورو(küdürü) و کوردورو(kürdürü) می نامیدند.و در واقع طایفه زاللی نیز برای اولین بار روی چنین مکانی ساکن شده اند. و از این منظر آن را "کورد کندی" نامیده اند.و در حال حاضر نیز در این روستا زمینهای یکپاچه ای موسوم به kürde  یا kürdürü  وجود دارد که نسبت به اطراف خود اندکی مرتفع می باشند و آبیاری آنها بدون پمپ میکانیکی امکانپذیر نمی باشد و مساحتی در حدود 50 هکتار دارند.و تعدادی از اهالی روستا چند سال پیش مشغول کندن نهری در این محدوده بودند که در مسیر این نهر با گورستان قدیمی روستا مواجه شدند.

دلیل انتخاب زمینهای کوردورو(kürdürü) توسط طایفه زاللی برای سکونت چه بود؟

به چند دلیل انتخاب این زمینها برای سکونت بهترین گزینه بوده است و حتی تعداد زیادی از روستاهای دشت قوشاچای نیز در چنین مکانهایی شکل گرفته اند. اول اینکه در این زمینها زراعت انجام نمیشد و بالاترین نقطه آنها یعنی وسطشان نسبت به مزارع اطراف حد اکثر 1 متر ارتفاع دارد بنابراین در موقع بارندگی یا طغیان رود خانه جیغاتی مورد هجوم سیلاب قرار نمی گیرند. و همچنین به خاطر این ارتفاع، سطح آبهای زیر زمینی پایینتر می رفت و این امر فاکتور مهمی در انتخاب محل احداث خانه های خشت وگلی محسوب می شود و احداث تنور برای پختن نان و گرمایش را راحت تر می کند. و به دلیل پایین بودن سطح آبهای زیر زمینی مردم برای حفظ دامهای خود ازسرمای زمستان اقدام به کندن واحداث آغلهای زیر زمینی می کردند.

وجه تسمیه کلمه " کورد(kürd)" موجود در ترکیب اسم این روستا و ریشه آن

اگر به شکل زمینهای زراعی موسوم به کورد(kürd) یا کودورو(küdürü) نظری بیندازیم متوجه می شویم که آنها نسبت به زمینهای زراعی اطراف خود با شیب ملایمی حدود حداکثر یک متر(1m) ارتفاع دارند و موازی با رود خانه در جهت جریان آب کشیده شده اند. و چنین شکلی دارند:

و به پشت انسان بسیار شبیه می باشند و در زبان ترکی پشت را "کورک(kürek) می نامند.همانطور که می بینیم این کلمه با کلمات : کورد(kürd) ، کوت(küt) ، کوده(küde) ، کورده(kürde) ، کودورو(küdürü) و کوردورو(kürdürü) هم ریشه می باشد وهمگی یک مفهوم را افاده می کنند. وهمچنین در مواقع کم آبی رودخانه جیغاتی در وسط آن جاهای خشک کوچکی پدیدار می شوند وشکلی شبیه به شکل زمینهای کورد(kürd) یا کودورو(küdürü) دارند و مردم محلی چایلاق(çaylag) یا کور(kür) نامیده می شوند و همگی این کلمات از ریشه "کورمک(kürmek)" به معنی "برآمده شدن" مشتق شده اند.

Kü+rd        محرف kürdü یا kürüd             جا یا مکانی که اندکی برآمده گی داشته باشد.

kürdürü       rü +kürdü        مکانی که برآمده شده(rü=ra=پسوند مکان)

تاریخ بعد از سکونت

طایفه زاللی بعد از سکونت در جای کنونی در اراضی ساحلی رودخانه جیغاتی شروع به زراعت کردند.جو، گندم و یونجه محصولات عمده آنها بودند بعدها باغات بزرگ و انبوهی از سنجد ایجاد کردند وتاحدی باغ انگور نیز رایج شده بود.و هنوز هم زمینهای زیادی هستند که آنها را با اینکه درخت سنجد ندارند ولی "ایگده لیک(iydelik) می نامند. در طول زمان در این روستا شبکه خاصی از انهار جهت آبیاری آسان باغات و مزارع شکل گرفته استو قدمت این نهرها گاها به چند  صد سال هم می رسد.

مشغول شدن به زراعت و دامپروری فرصت مناسبی برای سکونت دائم این طایفه بوجود آورد و مردم بتدریج شدوع به احداث خانه های خشت و گلی نمودند و در حال حاضر زمینهایی موسوم به " کوردورو(kürdürü)" بقایای این خانه ها به چشم می خورد. کسانی که امروزه در این محدوده کار زراعت را انجام می دهند با سفالهای شکسته و تنورهای زیادی روبرو می شوند. و محدوده این منطقه حداقل به 40 هکتار می رسد. به دلیل اینکه جنس خانه ها از خشت خام بوده  به مرور زمان با خاک مخلوط شده اند. ولی تنورها بدلیل اینکه بر اثر گرما پخته شده اند سالم مانده و زیر زمین قابل مشاهده اند.و همچنین خاکسترهای این تنورها را در جایی موسوم به "قارا کوللوک(gara küllük)" می ریختند و امروزه در اینجا قابل مشاهده اند.

توسعه کشاورزی و دامپروری در این روستا بتدریج باعث افزایش جمعیت در این روستا شده و از طرف دیگر قیشلاق گذرانی ایلات متعدد در این منطقه فرصت مناسبی را برای مبادلات و رونق تجارت منطقه ای فراهم می آورد. و مجموعه این عوامل باعث توسعه و آبادانی نسبی روستا شده بود بطوری که با در نظر گرفتن پراکندگی سفالها وتنورهای بدست آمده ، وسعت مسکونی روستا در آن زمان به حدود 40-50 هکتار می رسید. و با در نظر گرقتن اینکه در قدیم خانه ها را برای در امان ماندن از حملات حیوانات وحشی و دفاع بهتر در مقابل مهاجمان و راهزنان بسیار متراکم تر از روستاهای امروزی بنا می کردند. با در نظر گرفتن این موضوع می توان تخمین زد که چنین وسعت 40-50 هکتاری باید بتواند جمعیت3500-4000 نفر را در خود جای دهد. با این اوصاف اینجا در دوره صفویه یک روستای پرجمعیت و آباد بوده است. و تقریبا تا قبل از اواسط دوره قاجاریه وضعیت روستا اینچنین بود.و بیشتر سکنه این روستا باغ سنجد داشتندو سنجد خود را با شتر برای فروش به شهر بناب می بردند و از آنجا اقلام مورد نیاز خود را تهیه می کردند.و هم اکنون یک راه میانبر و خاکی برای رفتن به شهر بناب وجود دارد وبه "دوه لر یولو(develer yolu)" به معنی "راه تردد شتران" موسوم می باشد. و مبدا از این روستا شروع می شود و بقعه معروف"تاج الدین علی" در کنار این راه واقع شده است.و در اطراف این راه بعدا روستاهای متعددی که حاصل سکونت ایلات تورک بوده اند تشکیل شده است. از جمله: قارا قوزولو ، فوسوندوز(فسندوز) ،آغداش ، مجید آباد ، قارا چیبیق، قیپچاق ، حاج مصیب ، قارا قیشلاق و...

تاریخ روستا بعد از اواسط دوره قاجاریه

بعد از این زمان بروز قحطی شدید ، خشکسالی و جنگ و هرج و مرج داخلی و تقارن این وضعیت با تهاجم وحشیانه روسها باعث ویرانی و خالی از سکنه شدن این روستا می شود بطوری که ویرانه های این روستا موسوم به "کهنه کند"‌ تا چند سال پیش باقی بود ولی هم اکنون به زمین زراعی تبدیل شده است.در این زمان مردم این روستا به مناطق جنوبی استان آذربایجان شرقی کنونی بخصوص به شهر بناب و اطراف آن مهاجرت یا فرار می کنند و هم اکنون آثار این مهاجرت به خوبی در این مناطق قابل مشاهده می باشد: از جمله اینکه در شهر بناب کنونی یک محله بزرگی بنام  "کورد کندی(kürd kendi)" وجود دارد که اهالی آن تقریبا در محدوده خیابان میاندوآب ساکن می باشند و بنظر می رسد که در قدیم در منتها الیه راه "دوه لر یولو(develer yolu)" یعنی در ورودی شهر بناب ساکن شده اند.امروزه جمعیت این محله در حدود 15000-20000 نفر می باشد. و همچنین چندین روستا در محدوده شهرستانهای هشتری،بستان آباد،ملکان و...  به اسم "کورد کندی" وجود دارد.

حدود 2 الی 3 دهه بعد از ویران شدن روستا ایل حاج علیلو دوباره برای قیشلاق گذرانی به این روستا می آیند.و شخصی بنام تایماز(تکمز) از طایفه زاللی قبلا با یکی از دختران ایل "حاج علیلو" ازدواج کرده و به همراه این طایفه به کوچ رفته بود. و بعد از برگشت از کوچ با ویرانه های روستا مواجه شده و بسیار غمگین می شود. ولی بعد از مدت کوتاهی در کنار ویرانه ها و در موقعیت کنونی این روستا به همراه همسر و فرزندان خود دوباره در اینجا ساکن میشود.و این شخص سه فرزند پسر بنامهای علی ، ملک و شکور و یک فرزند دختر داشت. و اهالی کنونی روستای "کوردکندی" از نسل این سه پسر می باشد. و پسر ارشد "تایماز" یعنی "علی" بعد از فوتش به عنوان "کدخدا" یا "کلانتر" انتخاب می شود.ودختر تایماز با شخصی بنام "مراد خان" ازدواج می کند. مراد خان سردسته ایل "اتوز ایکی(otuz iki)" بود و در همسایگی روستای "کورد کندی" و در مکان روستای "مراد خانلو"ی کنونی جهت قیشلاق گذرانی چادر می زدند. و بعد از مدتی یکی از پسران مراد خان با دختر شکور ازدواج می کند و با ترجیح سکونت و زراعت بر کوچ نشینی در مکان کنونی روستای " موراد خانلی " ساکن می شود.

نویسنده: علی رحمتی (آلپ بیلر)